Trong suốt nhiều năm gần đây, mối quan hệ phức tạp giữa sâu bệnh hại cây trồng, cỏ dại thường chỉ được xem xét dưới lăng kính “lợi ích của con người” mà coi nhẹ hoặc hầu như chưa quan tâm đến việc nhìn nhận chúng dưới góc nhìn “bảo tồn đa dạng sinh học và quyền tồn tại của chúng trong tự nhiên”.
Thực tế, hậu quả do những sai lầm đó buộc chúng ta phải xem xét lại vai trò, lợi ích và tác hại của sâu bệnh và cỏ dại trong hệ sinh thái, tác động của các mô hình Quản lý tổng hợp sâu bệnh và cỏ dại (IPM Integrated Pest Management và Quản lý cỏ dại tổng hợp (IWM – Integrated Weed Management), của mô hình Quản lý sức khỏe cây trồng tổng hợp (IPHM – Integrated Plant Health Management) và gần đây nhất là mô hình thực hành theo cách nhìn Sức khỏe trên hết (One Health – Sức khỏe cả cây, đất, môi trường, con người… trong hệ sinh thái) đối với đa dạng sinh học, cũng như các phương pháp sản xuất bền vững để cân bằng giữa sản xuất nông nghiệp và bảo tồn thiên nhiên như: nông nghiệp xanh, nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp tuần hoàn, nông nghiệp thuận thiên…
Nội dung bài viết
Vai trò của sâu bệnh và cỏ dại trong hệ sinh thái
Sâu bệnh và cỏ dại thường bị coi là những yếu tố tiêu cực, gây hại cho nông nghiệp. Tuy nhiên, chúng đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái. Sâu bệnh là sinh vật cần có mặt trong lưới thức ăn, là nguồn sống cho nhiều loài động vật, từ chính các vi sinh vật đến côn trùng, chim, bò sát và muôn loài. Sự hiện diện của chúng điều chỉnh sự cân bằng của quần thể các sinh vật, kể cả cây trồng, ngăn chặn sự thống trị của một loài cụ thể và thúc đẩy phát triển sự đa dạng tiến tới cân bằng sinh học.
Thực vật, nhóm sinh vật được trao quyền năng biên đổi năng lượng ánh sáng thành vật chất hữu cơ, cung cấp thức ăn và nơi trú ẩn cho nhiều loài động vật, giúp duy trì sự cân bằng trong hệ sinh thái.
Cỏ dại nói riêng hay thực vật nói chung giúp cải thiện chất lượng đất, ngăn ngừa xói mòn và hỗ trợ chu trình dinh dưỡng. Sự đa dạng về loài sâu bệnh và cỏ dại phản ánh sự giàu có và sức khỏe của hệ sinh thái.
Tác động của quản lý sâu bệnh và cỏ dại đối với đa dạng sinh học
Việc lạm dụng thuốc trừ sâu và diệt cỏ rộng rãi sau những thành công to lớn của công nghệ hóa học khoảng 100 năm gần đây tưởng như đem lại lợi ích to lớn cho con người và hệ sinh thái nhưng ngược lại, đã gây ra những hậu quả nghiêm trọng đối với đa dạng sinh học.
Thuốc trừ sâu bệnh độc hại không chỉ tiêu diệt sâu bệnh mà còn ảnh hưởng đến các loài khác, bao gồm cả những loài có ích như ong và bướm, dẫn đến suy giảm số lượng và sự mất cân bằng trong hệ sinh thái.
Diệt cỏ cũng làm giảm sự đa dạng thực vật, ảnh hưởng đến môi trường sống của nhiều loài động vật và làm suy giảm chất lượng đất. Sự phụ thuộc vào các biện pháp quản lý sâu bệnh và cỏ dại hóa học tạo ra vòng luẩn quẩn, buộc người nông dân phải sử dụng nhiều thuốc hơn để đối phó với sự phát triển của các loài kháng thuốc.
XEM THÊM:
Chuyên gia hướng dẫn: Quản lý rầy xanh trên sầu riêng
Ý kiến chuyên gia: Sử dụng châu chấu làm thực phẩm
Các phương pháp quản lý sâu bệnh và cỏ dại bền vững
Để bảo tồn đa dạng sinh học và đảm bảo quyền tồn tại của mọi loài, cần chuyển sang các phương pháp quản lý sâu bệnh và cỏ dại bền vững dựa trên những hiểu biết sâu sắc về hệ sinh thái và tôn trọng quyền sống của mọi loài.
Các phương pháp này chỉ tập trung vào việc làm sao ngăn ngừa sâu bệnh và cỏ dại không phát triển mạnh làm ảnh hưởng đến hệ sinh thái, đến lợi ích của con người thay vì tiêu diệt chúng hoàn toàn. Một số phương pháp hiệu quả được chú trọng bao gồm:
Luân canh cây trồng:
Phương pháp này làm gián đoạn vòng đời của sâu bệnh và cỏ dại, giảm sự lây lan của chúng.
Trồng xen canh:
Trồng nhiều loại cây khác nhau cùng lúc tạo ra môi trường đa dạng sinh học, làm tăng không gian sống cho các loài ký sinh, thiên địch và làm giảm sự phát triển của sâu bệnh và cỏ dại.
Tăng cường tính thích ứng của cây trồng và sử dụng giống cây trồng kháng bệnh:
Hiểu biết về khả năng tự thích ứng, khả năng tự đền bù, đến quan hệ ký sinh, cộng sinh của các loài. Sử dụng giống cây trồng kháng và chống chịu sâu bệnh sẽ giúp giảm sự cần thiết phải sử dụng thuốc trừ sâu bệnh.
Quản lý tích hợp sâu bệnh (IPM):
Phương pháp IPM kết hợp nhiều biện pháp quản lý sâu bệnh, bao gồm cả biện pháp sinh học (sử dụng thiên địch), canh tác (thay đổi mùa vụ lệch khỏi quy luật phát sinh của sâu bệnh hại, thay đổi mật độ trồng, cắt tỉa, bón phân cân đối và hợp lý…), biện pháp vật lý (bẫy, lưới), và biện pháp hóa học (chỉ khi thật cần thiết khi các giải pháp khác chưa giải quyết được).
Quản lý cỏ dại bền vững:
Bao gồm việc sử dụng kỹ thuật canh tác phù hợp, chọn giống cây trồng cạnh tranh tốt với cỏ dại, tận dụng và khai thác nguồn hữu cơ từ cỏ dại và chỉ cắt ủ làm phân khi cần thiết, bảo vệ nơi sống cho các loài ký sinh, thiên địch và chỉ sử dụng thuốc diệt cỏ sinh học để hỗ trợ khi cần.
Bảo vệ và tăng cường đa dạng sinh học:
Bảo tồn các loài thiên địch, tạo môi trường sống đa dạng cho các loài động vật có ích giúp kiểm soát sâu bệnh và cỏ dại tự nhiên.
Sâu bệnh hại cây trồng và cỏ dại là một phần quan trọng của hệ sinh thái, và việc quản lý chúng cần phải cân nhắc giữa sản xuất nông nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học. Việc chuyển sang các phương pháp quản lý bền vững không chỉ bảo vệ đa dạng sinh học và quyền tồn tại của mọi loài mà còn tạo ra hệ thống sản xuất nông nghiệp bền vững hơn, an toàn hơn và hiệu quả hơn về lâu dài. Cần có sự hợp tác giữa các nhà khoa học, người nông dân, chính phủ và người tiêu dùng để thực hiện những thay đổi cần thiết và bảo vệ tương lai của hành tinh chúng ta. Sự hiểu biết sâu sắc về vai trò của sâu bệnh và cỏ dại trong hệ sinh thái là điều cốt yếu để phát triển các chiến lược quản lý hiệu quả và bền vững./.
TS. Nguyễn Văn Biếu
